ماه: آوریل 2013

فرازهایی از سخنرانی دکتر سید مهدی گلابی (چهرهٔ ماندگار کشوری)، دربارهٔ اخلاق علمی و پژوهشی، انتخاب شده است که در ادامه می آید؛ این سخنرانی در دانشگاه شهید مدنی آذربایجان ایراد شده است (منبع):

پژوهش یکی از مسائل اجتماعی معتنابه (=محل اعتنا و اهتمام) همهٔ انسان هاست.

هم در مسئلهٔ تدریس و هم در مسئلهٔ تحقیق، به یک نکتهٔ بسیار اساسی برخورده ام؛ اینکه بطور کلی، اگر چنانچه هر کاری در چهارچوب یک اصول مشخص و خاصی انجام نگیرد، به ثمر و نتیجه ای که مطلوب ماست نمی رسد. کسانی که دربارهٔ فلسفهٔ زندگی تحقیق و کار می کنند، در اصطلاح به آن اصول، اخلاق (روش ها، کردارها، گفتارها و عملکردها) می گویند.

مفهوم اخلاق علمی و پژوهشی از دیدگاه فلاسفهٔ علم اخلاق، مجموعه ای از قواعد، مفاهیم، باورها و کنش های بازدارندهٔ دانش پژوهان از انحراف از اصول و موازین اخلاقی در فعالیت های علمی و تحقیقاتی و زمینه های مرتبط با این فعالیت هاست.

توجه به اخلاق علمی، کمک می کند به:
گسترش فعالیت های علمی؛
ایجاد بستر برای پشتیبانی اجتماعی از فعالان عرصه های پژوهش؛
حراست از دستاوردهای علمی؛
جلوگیری از فعالیت های علمی ناهنجار.

اصول کلی اخلاق علمی:
بی ضرر بودن برای فرد، جامعه و محیط زیست (فقط به پول فکر نکنیم؛ پول هم باید در چهارچوب اخلاق قرار بگیرد؛ که در غیر اینصورت وبال خواهد بود)
نیکوکاری و عدم اخلال در رفاه اجتماعی
استقلال و حاکمیت (اجازه و اختیار اثر در دست صاحب اثر است)
اصل قراردادی عدالت (توجه به حقوق معنوی افراد) اگر حتی یک دانشجوی کارشناسی در کاری که انجام شده، سهمی هر چند کوچک دارد، حداقل درقسمت قدردانی نامی از او هم ببریم.
در مقالات انجام شده در گروه های کاری، اولویت نفرات باتوجه به بیشترین کار انجام شده باشد. اگر برای کار انجام شده پاداشی داده شده، آن را به طور عادلانه بین گروه تقسیم کنیم.
خودداری از سرقت علمی بدون ارجاع دادن
خودداری از دروغ گفتن یا گول زدن
سلامت در ارائهٔ نتایج
خودداری از تقلب و دستکاری در داده ها (به عنوان مثال، یک سری داده پیدا کرده ام که یکی از آنها با دیگری ها همخوانی ندارد، با خود می گویم، کسی که نمی بیند تغییراتی در آن بدهم، چه مانعی دارد. اخلاق علمی اجازه نمی دهد این را بکنیم.)
برخورد گزینشی با داده ها نکنیم (تمام داده ها را ارائه دهیم)
وفای به عهد (قراردادی بسته ام و پولی گرفته ام، حال می بینم که کار خیلی سخت است؛ قسمت هایی از کار را می زنم؛ نباید این کار را کرد)
انتقادپذیری (انتقادات وارد بر کار تحقیقی توسط داوران را بپذیریم)

اصول اخلاق پژوهشی:
صداقت علمی
خودداری از تحریف نتایج
خودداری از داده سازی
ذکر مرجع در ارجاعات
دقت علمی در اجرای کار تحقیقاتی (کار علمی کار روزمره نیست)
آزادی ذهن (یک پژوهشگر همیشه باید به فکر بهتر کردن کار خود باشد؛ از تحقیق بازنایستد؛ بیشتر از دستاوردها، به جلو بیاندیشد؛ اگر به مشکلی برخورد، صبر و تحمل داشته باشد تا اینکه مشکل را حل کند)
باز بودن (امکان استفاده از فعالیت های پژوهشی دیگران؛ آمادهٔ دریافت نقطه نظرات اصلاحی و انتقادی)
اصل اعتماد به کارهای پژوهشی دیگران
اصل پاسخگویی همگانی
آزادی فرد در استفاده از منابع (در صورت وجود چند مرجع برای یک موضوع، نویسنده حق دارد تصمیم بگیرد از کدام منابع استفاده کند) –اشاره شده در بین سخنان–

علل بی توجهی به اخلاق علمی پژوهشی:
ناآشنایی برخی استادان با اصول اخلاق علمی و پژوهشی
بی توجهی به ذکر نام دانشجو در گزارش های نوشته شده
بی توجهی به سهیم کردن دانشجو در برخی امتیازات
مشغلهٔ آموزشی و پژوهشی بیش از حد اعضای هیئت علمی (بلایی که امروز گرفتار آن هستیم)
نداشتن وقت کافی برای مطالعهٔ دقیق پایان نامه ها
نداشتن وقت کافی برای تشکیل جلسات هم اندیشی با پژوهشگران
وجود آفت های کار پژوهشی (وجود مؤسساتی که با دریافت هزینه، پایان نامه یا مقاله تهیه می کنند) باید جلوی آفت ها را بگیریم

پیشنهادها:
آموزش عملی اخلاق پژوهشی
آموزش اصول روش تحقیق با تأکید بر موازین اخلاق پژوهشی
توجه بیشتر به پژوهشگران تازه کار
خودداری از تبعیض، تعصب، بدبینی
ایجاد جو همکاری و بحث های اثرگذار بر پیشرفت کار تحقیقاتی
ایجاد توانایی در پژوهشگر برای ارائهٔ نتایج تحقیقاتی
تشکیل میزگردهای آشنایی با تازه های علمی
تشویق پژوهشگران
توجه به شناساندن پژوهشگران برتر به جامعهٔ علمی
تأکید بر توجه به راهکارهای عملی اخلاق علمی و پژوهشی در محیط کار
به سراغ کسانی که در این زمینه خوشکار هستند برویم، و آنها را تبلیغ کنیم.
تقلیل بار آموزشی و پژوهشی (با افزایش تعداد نیروی انسانی متخصص، متعهد، کارآمد و جوان)
لحاظ کردن سوالاتی در رابطه با اخلاق علمی در فرم های ارزیابی اعضای هیئت علمی
تدوین دستورالعملی برای تعامل در استفاده از تسهیلات پژوهشی منحصر به فرد (مثلا ایجاد شرایطی که مراکز تحقیقاتی یک منطقه بتوانند از امکانات موجود همدیگر استفاده کنند)

انتخاب موضوع شاید اولین و مهمترین گام در یک کار پژوهشی باشد.

موضوع می تواند پژوهشگر را به سمت موفقیت رهنمون سازد، یا حتی او را به بیراهه برد.

عوامل مختلفی در انتخاب موضوع نقش دارند؛ از جمله: علایق شخصی؛ امکانات یا منابع در دسترس مانند زمان، نرم افزار و جامعهٔ مورد مطالعه؛ و کاربردی و مفید بودن.

انتخاب موضوع، ارتباط تنگاتنگی با طرح سؤالات پژوهشی دارد.

باید از یک عنوان کلی آغاز کرده و با مطالعه و طرح سؤال محدودترش نمود.

باید با مسائل و چالشهای آن شاخهٔ پژوهشی آشنا شد؛ باید دید کسانی که در عمل و در ارتباط نزدیک با آن موضوع هستند با چه مسائلی روبرو هستند.

باید دید هزینه های کار پژوهشی چگونه تأمین خواهند شد.

چه کسانی در آن موضوع کار می کنند و نگاه و کار آنها به چه شکل است.

باید دید که آیا موضوع انتخابی، با اهداف پژوهشگر همسو است؟

نقطهٔ تلاقی نیاز، علایق شخصی و مهارتها و منابع در دسترس می شود یک موضوع خوب.

تاکنون دقت کرده اید که چقدر از 24 ساعتی که در اختیار دارید، تلف می شود؛ بگذارید چند مثال بزنم: در اتوبوس یا تاکسی نشسته اید و عازم کار یا تحصیل هستند؛ در صفی ایستاده اید و منتظر رسیدن نوبت تان هستید؛ بخاطر خستگی کار زیاد یا به هر دلیل دیگری مقابل تلویزیون نشسته اید و ناخودآگاه کانالهای مختلف آن را عوض می کنید. مثالها بسیارند و هرکس می تواند بسته به کارهای روزمره ای که انجام می دهد، نمونه های فراوانی بیاورد که در آن اوقات کارایی پایینی دارد.

در این نوشته می خواهم روشی را معرفی کنم که بتوانید از این اوقات به نحو احسن استفاده کنید و گامی بلند به سمت موفقیت بردارید. چند سالی است که عادت جالب و ثمربخشی پیدا کرده ام. گوش دادن به سخنرانی ها.

علم و آگاهی یافتن در هر عرصه ای، گام نخست برای حرکت بسوی عمل و رسیدن به نتایج موفقیت آمیز است. اشخاصی هستند که مسیر علم تا عمل را رفته اند و تجارب فراوانی را در خلال سفر سعادتجویانه شان کسب کرده اند. تعداد معدودی از آنها هستند که اقدام به نوشتن و سخن گفتن در خصوص تجارب خود می کنند.

بزرگی می گوید دانش ما به اندازهٔ چندین هزار سال است. آیا آنچه که ما اکنون در اختیار داریم صد سال پیش شخص دیگری در اختیار داشت؟! دانش و تجربهٔ هزاران انسان دست به دست هم داده است تا ما، امروز، امکانات و تکنیکهای مختلفی برای سعادتمندی در اختیار داریم.

در عرصه های مختلف نویسندگان و سخنرانان بسیاری اقدام به ارائهٔ آموخته های ارزشمند خود کرده اند. از جمله در عرصهٔ موفقیت می توان به شاهین فرهنگ، آنتونی رابینز، علیرضا آزمندیان، برایان تریسی و احمد حلت و در عرصهٔ سلامتی می توان به جمشید خدادادی اشاره کرد.

اوقات تلف شدهٔ زندگی ما بهترین فرصت هستند، تا به سخنرانیهای موردعلاقه مان گوش فرا دهیم و از تجارب انسانهای موفق استفاده کرده و گامی بیشتر به جلو برداریم؛ و زندگی را برای انسانهای اطرافمان زیباتر کنیم.